Rabu, 22 November 2023

Sastra Ki Dalang Tangsub

Ki Dalang Tangsub

Kidung Perémbon pecakné lontar masurat antuk aksara Bali. Kidungé puniki kagentosin antuk aksara latin tur kadadosang buku antuk dané Wayan Simpen AB. Bukuné punika kacétak ring Cempaka 2 Denpasar tur kawedarang ring bulan Agustus 1988. Sakéng bukuné puniki, titiang uning, siosan ring dalang, Ki Dalang Tangsub taler pangawi.

Duk Ki Dalang Tangsub kantun nyeneng, pastikaang titiang, pinaka dalang, dané waged pisan nyolahang wayang. Wikan taler ring sarwa sekar. Napi té sekar raré, sekar alit, sekar madya utawi segar agung. Wikan taler nembangang miwah nanjekang tembang manut embat-embatan lelampahan wayang sané solahanga. Pastikaang titiang taler, wikan ngalintihang bantang carita tur ngembatang bun satua ritatkala nyolahang wayang. Tur wikan ngamédalang babanyolan. Napi té babanyolan sané ngranayang sang nonton ica utawi kedék ingkel-ingkel, utawi babanyolan marupa sasimbingan. Sasimbingan sané ngranayang sang kasimbing éling. Boya sasimbingan ngawinang sang kasimbing bendu utawi gedeg. Utawi sungkan kayun. Sakit ati, yén jabaang titiang atur titiangé.

Pastika taler Ki Dalang Tangsub ngamargiang sesanan dalang. Ngamargiang kukuh lan pageh. Pastikaang titiang, sasidan-sidan ngutsahayang sumangdéna nénten mamurug sesanan dalang. Mamurug antuk laksana nénten becik ritatkala nyolahang wayang. Taler tatkala wénten ring paambiaran genah kramané sami ngamargiang kauripan. Sapunika taler, pastikaang titiang, pinaka dalang, Ki Dalang Tangsub nénten mamurug darma pawayangan antuk parilaksana kaon napkala nyolahang wayang, ring ajeng para panonton. Indiké puniki, manut tetampén titiangé, ngranayang Ki Dalang Tangsub, kasub kantos mangkin. Kasub pinaka dalang kabinawa kawikanané nyolahang wayang.
Sapunapi dané pinaka pangawi? Pinaka pangawi, Ki Dalang Tangsub ngawinang titiang angob. Napi awanan sapunika? Kidung Perémbon kakawian danéné, becik pisan. Kidung Perémbon madaging limang kakawian marupa carita sané malintihan. Pangawit, gaguritan Ketut Bagus. Gaguritan pangawit puniki pinaka pokok carita. Raris, kalanturang antuk gaguritan Siwa Tiga. Indiké puniki kaceritaang antuk Ketut Bagus ring Ni Soka, miwah Ni Jempiring. Usan puniki Ni Jempiring nyaritaang Basur ring gaguritan Basur. Usan puniki kalanturang antuk gaguritan I Ketut Bungkling. Panguntat I Ketut Bungkling nyaritaang indik Kidung Cowak.

Yéning nénten teleb ngwacén utawi maos, sinah mitaenang gaguritan sané karipta ring sajeroning kidung Perémbon sami masiosan. Pastika mitaénang, nénten malintihan. Saantukan dagingné sami masiosan. Gaguritan I Ketut Bagus nyeritaang anak wikan mapi-mapi tambet. Gaguritan Siwa Tiga nyaritaang indik Ni Soka miwah Ni Jempiring. Gaguritan Basur nyaritaang indik I Gedé Basur. Gaguritan I Ketut Bungkling nyaritaang anak mawasta I Ketut Bungkling sané jail tur senéng nungkasin baos anak sios. Kidung Cowak madaging pitutur.

Raris napi sané ngawinang gaguritan ring sajeroning kidung Perémbon é malintihan? Sané janten boya sané kacaritayang utawi daging carita. Sané ngawinang malintihan, satua sané maruntutan antuk wénten sané nyaritaang. Sané nyaritaang anak sané kacaritaang ring gaguritan sadurungné. Nénten iwang yén nikaang, sané ngawinang malintihan, anak sané nyaritaang satua anaké punika, sané sadurungné, sampun kacaritaang.
Asledéran, kidung Perémbon puniki kanten pateh ring Kidung Tantri. Yéning telebang maos utawi ngwacén, banget masiosan. Kidung Tantri, nyaritaang carita sané makilit. Nénten lempas ring inan satuané. Kidung Perémbon puniki dagingné carita tatimbalan. Masiosan ring pokok (inan) carita sané mamurda Gaguritan I Ketut Bagus.

Kidung Perémbon , manut tetampén titiangé, kakawian sané ngawewehin kawéntenan gaguritan ring sajebag jagat Bali. Ngawewehin antuk kakawian sios ring sané sampun naen kakawi. Manawi té, ring sajeroning gaguritan, kantos mangkin durung wénten kakawian sakadi sané kakawi antuk Ki Dalang Tangsub. Durung wénten titiang ngaturang, kantos mangkin durung panggih gaguritan sané dagingné sang kacaritaang salagentos macarita. Nyaritaang indik masiosan, sakéwantén masikian ring sajeroning gaguritan sané kakawi. Ring téori saśtra, kidung Perémbon nganggé bantang cerita berbingkai.
Ring kawéntenané pinaka dalang lan pangawi, nénten iwang yéning nikaang: Ki Dalang Tangsub dalang sané wikan nalang lan masastra. Arang wénten dalang madua kawikanan ngangkep. Katahan, sané panggihin, dados dalang wikané nyolahang wayang. Dados pangawi, wikané ngawi gaguritan utawi nganggit paparikan.

Manawi té, wénten patakén: napi pangrabdané ngawi ring sajeroning dados dalang? Ngawi, ngranaang uning ring kosa basa, basa basita, miwah pangweruhan indik tatwa, susila lan upacara. Utamin ipun uning ring indik tatwa. Riantukan daging gaguritan yadin marupa carita pikenohné uleng ring tutur. Tutur punika ngranjing soroh tatwa. Ritepengan dados dalang, akéh jaga ngamedalang tutur. Akeh taler jaga ngamedalang kosa basa, basa basita, ritatkala sang kacaritaang matutur-tuturan utawi mabaosan. Deriki sang nonton uning utawi wikan, sang dalang cacep napi nenten niwakang kosa basa utawi basa basita. Cacep napi nenten nembangang pupuh utawi kakawin. Pupuh sane katembangang. Manut napi nénten kosa basa miwah basa basitané. Sapunika taler kakawin sané katembangang.

Manut gatra, mangkin, ring Bali, dalangé lintang ring satus akéhné. Sakéwanten durung piragi gatra, wénten dalang sané wikan ngawi. Napi té ngawi gaguritan utawi kakawin. Durung naen piragi gatra wénten dalang wikan masastra. Masastra ring sajeroning ngawi sajabaning Ki Dalang Tangsub. Dane wikan tur pascad ring sastra. 

Eda ngadén awak bisa, 
depang anaké ngadanin, 
gaginané buka nyampat, 
anak sai tumbuh luhu, 
ilang luhu ebuk katah, 
yadin ririh, 
liu enu palajahang.

Pupuh Ginada puniki sampun séket tiban uningin titiang. Sampun sakéng séket tiban titiang apal ngendingang. Nanging ten uningin, ring dija kaunggahang. Artin ipun, titiang ten uning, ring kakawian sané mamurda napi kaunggahang. Sira ngawi kakawian punika. Napi unteng kakawian punika, sakéng séket tiban taler titiang nénten uning.
Sané ngawinang nénten uning, babon sané ngunggahang pupuhé punika durung panggihin. Sapunika taler, titiang nénten teleb ngamanahin, napi sujatiné unteng pupuhé punika. Napi eda ngadén awak bisa, nyampat, buk, luhu, napi liu enu palajahang.

Mangkin wawu titiang uning. Pupuhé inucap kaunggahang ring kidung Perémbon . Ring pahan gaguritan Basur. Indiké puniki wawu mangkin uningin. Wawu mangkin uningin wénten ring sajéroning, Gaguritan Basur, gaguritan sané kacaritayang antuk Ni Jampiring. Sané kacaritain Ni Soka. Tur, wawu uningin, gaguritan Basur jaga kalanturang malih antuk gaguritan I Ketut Bungkling. Sané nyaritaang Gaguritan I Ketut Bungkling anak sios. Nénten Ni Jampiring.

Mangkin wawu titiang uning sané ngawi gaguritan Basur sané mungguh ring kidung perémboné Ki Dalang Tangsub. Wawu titiang uning, Ki Dalang Tangsub, kawitan danéné ring désa Tangsub, Kecamatan Sukawati, Kabupaten Gianyar tur naen jenek derika. Dané késah ka désa Nuaba riantukan kapidanda antuk Raja Gianyar I Déwa Manggis. Ring Nuaba, dané nunas pasayuban ring Ida Pranda Sakti Buruan karejek antuk Ki Nglurah Batulépang. Ida Pranda Sakti Buruan késah sakéng derika ka désa Kuum sebung ring wawengkon Puri Mengwi. Ki Dalang Tangsub ngiringang Ida Pranda Sakti Buruan ka désa Kuum Sebung. Sakéng derika Ki Dalang Tangsub késah ka désa Bongkasa ring Abiansemal.

Risampuné jenek ring désa Bongkasa. Risampuné nénten malih wénten anak ngrejek, dané raris ngawi. Derika embas kakawian danéné sané mamurda Kidung Perémbon. Kadi sané sampun aturang titiang. Kidung Perémbon puniki madaging limang paletan gaguritan. Limang paletan gaguritan punika. Gaguritan I Ketut Bagus, Gaguritan Siwa Tiga, Gaguritan Basur, Gaguritan I Ketut Bungkling, Gaguritan Cowak. Daging kidung perémbon puniki, indik tatwa jnana, indik kiwa tengen, indik kawikanan miwah katambetan jatma, indik aab jagat, indik cecangkitan sané kawetuang antuk sang sadu sané mapi-mapi tambet.

Yéning pinaka dalang dados ranjingang, soroh anak wikan macarita, wawu titiang uning, Ki Dalang Tangsub sang wikan macarita. Carita sané madaging pikenoh teleb. Carita sané sakéng silib madaging pitutur. Pitutur sané mapakéling, sumangdéna dados jatma setata ngardi rahayu. Sumangdéna pakardiné sané kaon kalebur. Kalebur dados pakardi becik. Pitutur sané ngélingang, sumangdéna pinaka jatma iraga setata éling.

Mangkin, ngiring baosang unteng pupuh ginada inucap sané kaunggahang ring gaguritan Basuré. Sadurungné, jagi kawitin titiang nyurat. Eda ngadén awak bisa, depang anaké ngadanin, gaginané buka nyampat, anak sai tumbuh luhu, ilang luhu ebuk katah, yadin ririh, liu enu palajahang.

Risampuné teleb titiang ngwacén, sinambil ngendingang ring keneh, sané dados unteng pupuhé inucap: nyampat. Nyampat punika, pakaryan sané sadina-dina ambil. Sané kasampatang luhu. Luhuné ten naen telas. Araina wénten kémanten luhu. Riantukan luhuné magenah ring betén, sinah luhuné madampingan sareng buk. Ring telasé nyampatang luhu, buké kari katah wénten. Buké, tan mari wénten. Kawéntenan buké tan pegat-pegat. Rupané kadi tepung. Alus kawentenané. Yadiastun alus yén polih nyipenin panyingakan, pedih antuka.

Ki Dalang Tangsub, ring tepengan puniki, teleb pisan marna anak nyampat. Teleb pisan mikayunin napi sané kasampatang. Napi timpalné sané kasampatang. Manawi, sinambi nyambat, dané taler mapikayun: kéné anaké nyampat. Luhuné tetep dogen ada. Kéné anaké nyampat, telah luhuné buké nu katah ada. Pantes, yén keto, pagaé nyampaté selid sanja bakat jemak. Di kenkéné peteng bakat jemak. Manawi té dané mapikayun malih, nyampat yén kéto patuh tekén malajah. Ané palajahin waluya kahanan luhu miwah buké. Sing telah-telah palajahin. Yén kéto, ngalih duegé ketil gati. Amul encén ja duegé, ada dogén ané tondén palajahin. Ada dogén kecag dadi paplajahan.

Sakéng sané telatarang titiang wawu, nénten iwang yén nikaang, Ki Dalang Tangsub nganirgamayang: anaké malajah nénten araina, nénten awuku, nénten asasih, nénten awarsa, nénten taler roras warsa kantos duang dasa warsa. Anaké malajah auripan. Riantukan sakantun atma wénten ring anggané, sakari kénak, iraga tan mari nyampat.

Duaning malajah ten pegat-pegat, nenten patut iraga ngangken dueg. Riantukan sané mawasta anak dueg, anak sampun jangkep malajahin paplajahan. Ngrereh mangda jangkep méweh pisah. Napi mawinan? Sané palajahin sayan sué sayan ngakéhang. Usan malajahin niki, metu malih palajahan sios. Metunné nénten asiki, nanging akéh. Yéning dados aturang, antuk akéhé wénten sané palajahin, sépanan kantos malajah. Mancan dados dueg, sepanan taler. Sané ngranayang sané palajahin sayan maweweh tan péndah gebiuran ombak ritatkala segarané kebek. Pitaenang ragané sampun dueg, belogé kantun kémanten nyantolin. Riantukan kari akéh sané nénten uningin.

Siosan ring luhu miwah buké kanirgamayang sané ruruh pinaka palajahan, taler kanirgamayang sané ngawinang belog. Punika awinan sampatang.


Tidak ada komentar:

Posting Komentar